21.01.2020.
Autorka: Bojana Vuletić
Socijalna preduzeća bave se proizvodnjom proizvoda i pružanjem različitih usluga, a kroz svoje poslovanje ostvaruju društvenu misiju i kreiraju pozitivan uticaj na razvoj zajednice. O društvenim misijama socijalnih preduzeća govorili smo u prethodnim blogovima. Iako na tržištu proizvode proizvode i usluge koje zadovoljavaju različite potrošačke potrebe, među uslugama socijalnih preduzeća najviše se ističu usluge socijalne zaštite. U sektoru socijalnih preduzeća u Srbiji, 35% se bavi pružanjem socijalnih usluga i zato je važno da predstavimo celokupan sistem socijalne zaštite i prikažemo rad pružalaca usluga kao i odlike svake od kategorije pružalaca. S tim u vezi, pozabavićemo se najviše socijalnim preduzećima s obzirom na to da su najmanje zastupljena i najređe prepoznata kao pružaoci socijalnih usluga od strane javnog mnjenja. Pružanje usluga socijalne zaštite od strane socijalnih preduzeća je jako važan segment sistema socijalne zaštite koji može da donese mnogo koristi državi poput naše, koja je prošla period tranzicije i još uvek nije dovoljno ekonomski snažna da bi svojim ugroženim građanima obezbedila adekvatne uslove i kvalitet života. Kako bismo odgovorili na pitanja kakve sve socijalne usluge pružaju socijalna preduzeća i šta ih razlikuje od tradicionalnih pružalaca usluga socijalne zaštite, najpre ćemo se pozabaviti time šta je sistem socijalne zaštite, kako se on razvijao kroz istoriju i kako je danas regulisan u Srbiji, dok ćemo u narednom blogu predstaviti koja socijalna preduzeća pružaju socijalne usluge i zbog čega se razlikuju od tradicionalnih pružalaca ovih usluga.
Prema Zakonu o socijalnoj zaštiti, usluge socijalne zaštite su aktivnosti pružanja podrške i pomoći pojedincu i porodici radi poboljšanja, odnosno očuvanja kvaliteta života, otklanjanja ili ublažavanja rizika nepovoljnih životnih okolnosti, kao i stvaranja mogućnosti za samostalan život u društvu. Korisnici usluga socijalne zaštite su pojedinci i/ili porodice koje zbog različitih okolnosti (samo neke od njih su: invaliditet, starost, ugroženost od nasilja ili trgovine ljudima, nepostojanje roditeljskog staranja, zdravstveno stanje korisnika i sl.) imaju smanjen kvalitet života. Neophodno je da ovakve usluge postoje zato što pripadnici brojnih ugroženih grupa ili njihove porodice često ne mogu da obezbede dovoljno sredstava za podmirenje osnovnih životnih potreba ili dostojanstven život svojim srodnicima putem svog rada ili zahvaljujući prihodima iz drugih izvora, pa je zadatak društva da nadomesti i obezbedi ove usluge kako bi korisnici i njihove porodice/staratelji imali adekvatan kvalitet života.
U periodu komunizma odgovornost za socijalnu zaštitu bila je prvenstveno na državnom aparatu, dok su neki neformalni oblici podrške ugroženim grupama mogli da se nađu isključivo u organizacijama/udruženjima gluvih i slepih, osoba sa posebnim potrebama i sl, ali je najveća odgovornost bila na neformalnim pružaocima tj. porodici i rodbini koja se, pak, susretala sa velikom stigmom okoline u slučajevima brige o osobama sa invaliditetom ili mentalnim smetnjama. Takođe, bitno je naglasiti da su u tom periodu socijalne usluge bile manjeg obima u poređenju sa savremenim dobom. Svest društva o raznovrsnosti potreba različitih ugroženih grupa, ali i pojedinaca među njima, sa specifičnim individualnim poteškoćama i karakteristikama koje nekada čak doprinose višestrukoj marginalizaciji, nije bila dovoljno razvijena, pa je tako i odgovor na njihove potrebe bio uniformniji i manje svrsishodan. Tokom ratnih 90ih godina, usled centralizacije odlučivanja i finansiranja, infrastruktura je pogoršana, broj stručnjaka je opadao, dok je broj osoba kojima je podrška bila neophodna porastao. Međutim, ne samo da se povećao njihov broj već je došlo i do usložnjavanja strukture ugroženih grupa s obzirom na dešavanja u državi i regionu. Period tranzicije u našoj, kao i brojnim drugim post-komunističkim državama, dovodi do promene kompletnog političkog i ekonomskog sistema, ali i do izmene uloge države u društvu, ona se odriče svoje monopolističke pozicije u raznim sferama života, pa tako i u sistemu socijalne zaštite. Posmatrajući ovaj period, nameće se zaključak da državnom aparatu koji se borio za opstanak kako na unutrašnjem, tako i na spoljnopolitičkom planu, socijalno ugrožene kategorije nisu predstavljale prioritet.
Tokom 2000ih godina, usled brojnih političkih i ekonomskih promena, dolazi do zanemarivanja krajnjeg korisnika, odnosno prioritet je dat demokratskim promenama, pregovorima sa Evropskom unijom i generalno, izlasku na svetsko tržište i integraciji u međunarodnu zajednicu uz sve obaveze koje je saradnja sa međunarodnim organizacijama zahtevala. Malo po malo, Srbija prihvata međunarodne sporazume i standarde kojima se obavezuje na poštovanje ljudskih prava svojih građana i na činjenicu da mora da služi kao servis svih građana, a najviše onima kojima je njena pomoć najneophodnija. Država više nije jedini garant socijalne zaštite, ali i dalje ostaje stub za razvoj sistema socijalne zaštite i glavni kontrolni mehanizam. Manjak finansijskih sredstava ali i ljudskih resursa na lokalu, kao i uvreženo poverenje u državne institucije kao glavne pružaoce socijalnih usluga usporava proces decentralizacije pružanja usluga socijalne zaštite i obeshrabruje bilo kakvu inicijativu na lokalnom nivou za razvijanje alternativnih načina obezbeđivanja i pružanja socijalnih usluga.
Glavni pokretači usložnjavanja sistema socijalne zaštite i pružanja podrške direktno iz zajednice umesto od strane državnog birokratskog aparata, bili su prvenstveno smanjeni finansijski kapaciteti javnog sektora za pružanje socijalnih usluga, ali i brojni strateški dokumenti u oblasti socijalne zaštite koji insistiraju na decentralizaciji, unapređenju sistema socijalne zaštite i poboljšanju uslova života osoba sa invaliditetom i sl. Pored toga, finansijska i tehnička podrška međunarodnih organizacija poput UN agencija, Evropske unije, Svetske banke i sl, stvaraju momentum za sveobuhvatniji pristup pružanju socijalnih usluga. Period ekonomske i političke tranzicije, a posledično, i za nas najbitnije, društvenog i vrednosnog preobražaja izmenio je koncept socijalnih usluga, redefinisao obim korisnika i doveo do prihvatanja složenosti potreba različitih ugroženih grupa. U tom periodu Srbija preduzima brojne korake kako bi reformisala sistem socijalne zaštite. S jedne strane, na legislativnom nivou, reforme vode ka uvođenju standarda za pružanje socijalnih usluga, nastavku decentralizacije nadležnosti pružanja socijalnih usluga, uvođenju pluralizma pružalaca socijalnih usluga ali i, što je najvažnije, diverzifikaciji socijalnih usluga na nivou zajednice. Ove reforme imale su za cilj da dovedu do transformacije rezidencijalnih ustanova, deinstitucionalizacije zbrinjavanja i nege, decentralizacije pripadajućih nadležnosti i posledično „spuštanja“ usluga do krajnjih korisnika, na način koji najbolje doprinosi njihovom dostojanstvenom životu i u skladu je sa njihovim potrebama. Međutim, kako to obično biva kada je državna birokratija u pitanju i kada postoji manjak entuzijazma među uključenim akterima, državno utemeljen sistem socijalne zaštite pun je nedostataka koji počinju na institucionalnom nivou, ali se preko neadekvatnog pristupa i nedovoljno zainteresovanih i neadekvatno obučenog osoblja, posledice spuštaju sve do krajnjih korisnika, koji najviše trpe zbog ovakvih nedostataka.
Kako je regulisan sektor socijalne zaštite u Srbiji?
Zakonodavni okvir u Republici Srbiji koji reguliše socijalnu zaštitu i pružanje socijalnih usluga prepoznaje i „udruženja, preduzetnike, privredna društva i druge oblike organizovanja utvrđene zakononom kao pružaoce usluga socijalne zaštite. U praksi, pružaoci socijalnih usluga se grupišu u 4 kategorije:
- Državni pružaoci (državne agencije, ustanove);
- Profitna preduzeća koja pružaju usluge;
- “Neformalni” pružaoci (kao što su porodice ili volonteri);
- Neprofitne organizacije koje pružaju socijalne usluge (udruženja građana, socijalna preduzeća).
Kada se posmatra stanje na terenu, država je i dalje najzastupljenija među pružaocima usluga socijalne zaštite (u zavisnosti od vrste usluge, učešće države se kreće od 70% u slučaju usluga koje su zastupljene u većini jedinica lokalne samouprave do čak 90% za one manje zastupljene i rasprostranjene usluge)[izvor]. U praksi državni kapaciteti nisu dovoljni ili kvalitet usluga državnih pružalaca nije zadovoljavajući, te je izuzetno bitno da postoji zakonom utvrđen prostor za druge subjekte kako bi kompletan sistem usluga bio kontrolisan, standardizovan i efikasan. U mnogim zapadnoevropskim zemljama, država je mnogo ranije počela da se povlači iz sistema pružanja usluga socijalne zaštite, tako da su komercijalni i pružaoci socijalnih usluga koji dolaze iz civilnog sektora ovladali značajno većim prostorom u odnosu na one u Srbiji. Realno je verovati, što je uostalom i trend, da će se vremenom i na našim prostorima odnos države i ostalih pružalaca socijalnih usluga pomeriti u korist privatnog i civilnog sektora.
Kada je u pitanju dostupnost i kvalitet pružanja usluga socijalne zaštite od strane državnih aktera, oni prvenstveno zavise od skromnih finansijskih i ljudskih resursa. Od usluga socijalne zaštite koje prvenstveno obezbeđuje država najrasprostranjenije su usluga pomoć u kući za starija i odrasla lica i dnevni boravak za decu/mlade sa smetnjama u razvoju. S druge strane, usluge dnevnog boravka za decu u sukobu sa zakonom, za odrasle sa smetnjama u razvoju i invaliditetom ili za starija lica, usluge ličnog pratioca deteta i svratište, dostupne u manje od 50% jedinica lokalne samouprave (prema podacima iz 2015. godine). Dostupnost usluga u glavnom gradu drastično je veća nego u ostatku države, što donekle možemo opravdati brojem stanovnika i specifičnostima glavnog grada, pa tako imamo Prihvatilište za beskućnike, Centar za smeštaj i dnevni boravak dece i omladine ometene u razvoju ili Gerontološki centar Beograd koji obuhvata 55% ukupnih kapaciteta domova za stare na teritoriji cele države. Indikativan podatak je da prosečni rashodi za lokalne usluge socijalne zaštite po stanovniku iznose svega približno 280 dinara godišnje, a preko dve trećine opština i gradova ne izdvaja sredstva ili izdvaja manje od navedenog iznosa[izvor]. Možemo slobodno zaključiti da su usluge socijalne zaštite koje pružaju državne institucije neadekvatne, zastarele i uniformne jer za razvoj pristupa orijentisanog na individualne potrebe pojedinca, podizanje kapaciteta institucija i savremenu edukaciju osoblja koje u njima radi i postizanje adekvatne dostupnosti usluga svima kojima su neophodne, treba sigurno više od 280 dinara godišnje. Iako moramo imati razumevanja za najnerazvijenije opštine ili one sa razuđenim stanovništvom, ovo svakako predstavlja ogroman problem, ali sa druge strane, predstavlja i priliku za uključivanje nedržavnih aktera koji upravo i mogu najadekvatnije da popune ovakve zanemarene niše delovanja.
U grupu profitnih preduzeća pružalaca socijalnih usluga spadaju preduzeća isključivo orijentisana na profit, dakle ona koja socijalne usluge vide kao bilo koji drugi vid prodaje roba/usluga, na način koji donosi najvišu moguću zaradu, što bi trebalo da znači da oni teže kvalitetu i zadovoljstvu korisnika usluga radi uvećanja profita, međutim, u praksi se češće smanjuju troškovi da bi se povećala dobit, a tako kvalitet usluga značajno trpi. Najupečatljiviji primer profitnih preduzeća u sektoru pružanja usluga socijalne zaštite jesu privatni domovi za stare kojih ima i više nego državnih, ali najčešće imaju drastično manje kapacitete (u privatnim domovima kapaciteti idu između 10 i 20 korisnika, dok je u državnim raspon između 100-150 ili čak 150-200 korisnika, naravno uz adekvatan broj osoblja). Spisak licenciranih domova za stare možete pronaći na stranici Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja. Kapaciteti privatnih domova za stare najčešće nisu u celosti popunjeni iako za državne postoje liste čekanja, a razlog tome jesu cene koje su više nego u slučaju državnih domova. U ovoj oblasti najviše ima ilegalnih odnosno nelicenciranih pružalaca usluga, s obzirom na neadekvatan sistem kontrole i vrlo često bezizlaznu poziciju srodnika korisnika. Najveći problem svakako jeste što je osnovni motiv vlasnika ovakvih preduzeća profit, pa se često dešava da uslovi koji su bili neophodni za licenciranje postoje samo dok proces licenciranja traje, a da se naknadno uvećava broj kreveta po sobama, smanjuje obim adekvatno edukovanog osoblja ili pak ukidaju aktivnosti radne okupacije ili one koje obezbeđuju kvalitetno provođenje slobodnog vremena.
Nakon uvoda, u narednom blogu u seriji Usluge socijalne zaštite u zajednici kada ih pružaju socijalna preduzeća očekuju vas i ostali pružaoci usluga socijalne zaštite, ali i najvažnije – primeri socijalnih preduzeća pružalaca usluga, kao i razmatranje kvaliteta i nedostataka u pružanju usluga svakog od njih. Zato nastavite da pratite KoRSE blog.
Koalicija za razvoj solidarne ekonomije pokrenula je prvi blog o socijalnom preduzetništvu u Srbiji u okviru projekta “Podsticanje razvoja socijalne i solidarne ekonomije u Srbiji” koji se realizuje u kooperaciji sa Fondacijom Heinrich Boll Stiftung – predstavništvo Beograd.
